چه کنیم که گفت‌وگوی خانوادگی به مشاجره نینجامد؟

1. چگونه از مشاجره در خانواده پیشگیری کنیم؟
2. پذیرش تفاوت‌ها چگونه می‌تواند به جلوگیری از اختلافات خانوادگی کمک کند؟
3. رابطه تنظیم درست نقش‌ها و مسئولیت‌ها با بروز جر و بحث‌ها چیست؟
4. چگونه می‌توان حال و وضعیت یکدیگر را مراعات کرد؟
بهترین حالت آن است که زن و شوهر هیچ گاه با هم اختلاف پیدا نکنند و بیشترین هماهنگی را در تصمیم‌ها داشته باشند.

روش‌های پیشگیری از شروع اختلافات

برای آنکه بگومگو در خانواده روی ندهد، لازم است زن و شوهر نکاتی را رعایت کنند، مهم‌ترین این نکات عبارت‌اند از:

1. اعتراف به اشتباه و عذرخواهی

هیچ یک از ما معصوم از خطا و اشتباه نیستیم. هرکسی ممکن است در حق دیگران بدی کند. مهم این است که هنگام پی بردن به خطا، به اشتباه خود اعتراف کنیم و از کسی که در حق او بدی کرده‌ایم عذر بخواهیم. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: الْمَعْذِرَةُ بُرْهَانُ الْعَقْلِ؛ (1) «عذرخواهی دلیلِ عاقل بودن است.»
ممکن است مرد بر اثر خستگی یا عصبانیت بیجا، با همسر خود تندی کند؛ یا زن با برخورد نامناسب و یا کوتاهی در انجام وظیفه، اسباب ناراحتی شوهر خود را فراهم آورد. عذرخواهی، جلوِ بسیاری از کدورت‌ها، دل‌خوری‌ها، و درگیری‌ها را در خانواده می‌گیرد و از کاهش صمیمیت میان آنان جلوگیری می‌کند.  

2. مدارا و گذشت

یکی از عوامل کلیدی در افزایش صمیمیت و جلوگیری از نزاع در خانواده، گذشت و چشم‌پوشی از خطای همدیگر است. چنان که گفته شد، ما انسان‌ها مصون از خطا نیستیم. حال اگر کسی با یک خطای طرف مقابل، عصبانی شود و درصدد تلافی و مقابله به مثل برآید، خانواده به جهنمی سوزان تبدیل می‌شود که تحمل آن برای هیچ یک از زن و شوهر ممکن نیست. اما اگر به جای تلافی کردن، فرد بردباری نشان دهد و بدی همسر را ببخشد، نه تنها مشاجره‌ای روی نخواهد داد، بلکه صفا و صمیمیت میان آنها افزایش نیز می‌یابد. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
تَعافوا تسقط الضغائن بینکم (2)؛ «از خطای یکدیگر گذشت کنید تا کینه‌هایتان از بین برود.» امام صادق (علیه السلام) نیز فرمودند: ثَلَاثٌ مِنْ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تَحْلُمُ إِذَا جُهِلَ عَلَیْکَ؛ (3) «سه چیز از صفات نیک دنیا و آخرت است: (1) کسی را که بر تو ستم روا داشته، ببخشایی؛ (2) به کسی که پیوند خود را با تو قطع کرده، بپیوندی؛ (3) آن گاه که کسی از سرِ نادانی با تو بدی کرد، بردباری کنی.»

3. پذیرش تفاوت‌ها

افراد با یکدیگر فرق دارند. هیچ دو انسانی را نمی‌توان یافت که در خلق و خو، عادات، سلایق، ویژگی‌های شخصیتی و... مانند هم باشند. زن و شوهر نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ افزون بر اینکه تفاوت‌های جنسیتی نیز بر تفاوت‌های آنان افزوده است. در خانواده، یکی از زن و شوهر پر حرف است و دیگری کم حرف؛ یکی درون‌گراست و گوشه‌گیر، و دیگری برون‌گرا و اجتماعی؛ یکی از آبگوشت خوشش می‌آید و دیگری از پلو؛ یکی پرخواب است و دیگری کم خواب؛ یکی وقت‌شناس است و دیگری وقت‌نشناس و... .
بهترین حالت آن است که زن و شوهر هیچ گاه با هم اختلاف پیدا نکنند و بیشترین هماهنگی را در تصمیم‌ها داشته باشند.
پیداست که کوشش برای عوض کردن خلق و خوی همسر و اصرار بر خواسته‌ی خود، در بسیاری از این موارد، به کشمکش و نزاع می‌انجامد. تنها راه درست برخورد با تفاوت‌ها، شناختن آنها و سپس پذیرش و کنار آمدن با آنهاست. در این صورت، تفاوت‌ها نه تنها آزاردهنده نیستند، بلکه به بالندگی و شکوفایی خانواده نیز کمک می‌کنند.

4. ابراز محبت و افزایش صمیمیت

عشق و محبت زن و شوهر به یکدیگر، جزء جدایی‌ناپذیر زندگی خانوادگی و از شروط اساسی دوام و بقای کانون گرم خانواده است. زن و مرد باید از آغاز، زندگی مشترک را به گونه‌ای پی‌ریزی کنند که به یکدیگر علاقه‌مند باشند. در این صورت، هیچ عاملی نمی‌تواند در پیوند استوار خانواده خللی وارد سازد. دوستی زن و شوهر با هم، ریشه‌ی بسیاری از اختلافات و مشاجرات را قطع می‌کند. در حدیثی آمده است که خداوند متعالی به حضرت داوود (علیه السلام) فرمود: یَا دَاوُدُ مَنْ أَحَبَّ حَبِیباً صَدَّقَ قَوْلَهُ وَ مَنْ رَضِیَ بِحَبِیبٍ رَضِیَ بِفِعْلِهِ وَ مَنْ وَثِقَ بِحَبِیبٍ اعْتَمَدَ عَلَیْهِ ...؛ (4) «ای داوود، کسی که دیگری را دوست بدارد سخنش را تصدیق می‌کند و کسی که از دوستی با شخصی خشنود باشد رفتارهای او را نیز خوش می‌دارد، و کسی که به دوستش اطمینان داشته باشد به او اعتماد می‌کند.»
بسیاری از کارشناسان و مشاوران امور زناشویی معتقدند گاهی اوقات، یک نزاع زودگذر برای محکم نمودن پایه‌های زندگی مشترک بارها سودمندتر از حکم‌فرما شدن سکوتی سرد و سنگین بر روابط زوجین است. بنابراین زن و شوهری که یکدیگر را دوست بدارند و با هم صمیمی باشند، به هم با خوش‌بینی می‌نگرند، و در نتیجه، زمینه‌ای برای سوءتفاهم و بدبینی، که ریشه‌ی بسیاری از اختلافات و مشاجرات است، میانشان وجود ندارد. چنین زوجی همیشه با خوش‌رویی و شادمانی با هم رفتار می‌کنند؛ به هم احترام می‌گذارند؛ و اسباب آزار و اذیت و عصبانیت یکدیگر را فراهم نمی‌آورند. همه‌ی این امور، جایی برای مشاجره و اختلاف میان آنان باقی نمی‌گذارد.

5. رعایت ادب و احترام متقابل و پرهیز از توهین به یکدیگر

هر انسانی به شخصیت خویش علاقه‌مند است و از خدشه‌دار شدن آن می‌رنجد. بی‌توجهی به این موضوع سبب گسستن رشته‌ی محبت و ایجاد فاصله میان افراد می‌شود. حفظ حرمت و شخصیت دیگران، در گرو احترامی است که در برخوردها از انسان نمایان می‌شود. رعایت این مسئله، به ویژه از سوی کسانی که با هم انس و الفتی دارند، موجب استحکام دوستی و گرمی روابط خواهد شد. از این رو، اهل بیت (علیهم السلام) به این امر توصیه کرده اند. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ، فَلْیُکْرِم‏ جَلیسَهُ (5)؛ «کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید به هم‌نشین خود احترام بگذارد.»
بسیاری از کارشناسان و مشاوران امور زناشویی معتقدند گاهی اوقات، یک نزاع زودگذر برای محکم نمودن پایه‌های زندگی مشترک بارها سودمندتر از حکم‌فرما شدن سکوتی سرد و سنگین بر روابط زوجین است.
هرگز نباید به بهانه‌ی ارتباط صمیمانه و تماس نزدیک و خصوصی با دیگران، از احترام گذاشتن به آنها غفلت ورزید. زن و شوهر به دلیل ارتباط بسیار نزدیکی که با هم دارند، بیش از همه موظف به رعایت احترام متقابل و حراست از شأن و منزلت یکدیگرند. امام سجاد (علیه السلام) در رساله‌ی حقوق، درباره‌ی حق همسر بر مرد می‌فرمایند: وَ أَمَّا حَقُّ الزَّوْجَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهَا لَکَ سَکَناً وَ أُنْساً فَتَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ نِعْمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْکَ فَتُکْرِمَهَا وَ تَرْفُقَ بِهَا؛ (6) «و اما حق زن بر تو آن است که بدانی خداوند او را مایه‌ی آرامش و انس تو قرار داده، و این را بدان که او نعمتی از جانب خدا برای توست، پس او را اکرام کن و با وی مهربان باش.» امام صادق (علیه السلام) نیز درباره‌ی فضیلت اکرام شوهر از سوی همسر می‌فرمایند: سَعِیدَةٌ سَعِیدَةٌ امْرَأَةٌ تُکْرِمُ زَوْجَهَا وَ لَا تُؤْذِیهِ وَ تُطِیعُهُ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِه‏؛ (7) «سعادتمند آن زنی است که شوهرش را اکرام و احترام می‌کند، او را نمی‌آزارد و در همه حال از او اطاعت می‌کند.»
در برابر، بی‌حرمتی و توهین زن و شوهر به یکدیگر، افزون بر اینکه خود عملی بسیار ناپسند است، صمیمیت میان آنان را زایل می‌کند و زمینه‌ی درگیری و مشاجره‌ی آنان را با یکدیگر فراهم می‌سازد. از این رو، امام باقر (علیه السلام) فرمودند: قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ یُقَالَ لَکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ اللَّعَّانَ السَّبَّابَ الطَّعَّانَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ الْفَاحِشَ الْمُتَفَحِّش‏... (8)؛ «به مردم نیکوترین چیزی را که دوست دارید به شما بگویند بگویید. همانا خداوند انسان نفرینگر، ناسزاگو و طعنه زننده به مؤمنان را که دائم در حال فحش دادن است دشمن می‌دارد.»

6. کاستن توقعات

از عوامل مهمی که در استحکام و استمرار روابط صمیمانه و محبت‌آمیز نقشی بسزا دارد، پرهیز از خواسته‌های بیجایی است که بدون در نظر گرفتن امکانات طرف مقابل، بر او تحمیل می‌شود و او را دچار مشکلات گوناگون می‌سازد.
اگر انسان، خواهان محبتی است که ملامت و سرزنشی در آن نباشد باید از تحمیل هر نوع خواهشی که بیرون از حد توان طرف مقابل، و زمینه‌ساز بدبینی و دل‌سردی است، بپرهیزد.
با کمی تأمل می‌توان دریافت که خاستگاه بسیاری از اختلاف‌ها و کشمکش‌های خانوادگی، انتظارات غیرمنصفانه و غیرواقع‌بینانه است. به خدمت گرفتن همسر برای ابتدایی‌ترین کارهای شخصی روزمره، بهانه‌گیری و درخواست‌های پیاپی زن در زمینه‌ی تهیه‌ی لباس و مسکن و ماشین، بدون در نظر گرفتن توانایی مالی مرد، که با هیچ معیار شرعی و اخلاقی سازگار نیست، از مواردی است که موجب بروز دعوا و کشمکش در خانواده می‌شود. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: أَیُّمَا امْرَأَةٍ لَمْ تَرْفُقْ بِزَوْجِهَا وَ حَمَلَتْهُ عَلَى مَا لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ وَ مَا لَا یُطِیقُ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهَا حَسَنَةً وَ تَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ عَلَیْهَا غَضْبَانٌ؛ (9) «هر زنی که بر شوهر خود دل‌سوزی نکند و او را به کارهایی خارج از توان و طاقتش وادارد، هیچ عمل نیکی از او پذیرفته نمی‌شود و در قیامت خدا را در حالی که بر او غضبناک است ملاقات می‌کند.»

7. احساس مسئولیت و عمل به وظایف در قبال همسر و خانواده

یکی از مهم‌ترین عوامل سعادت خانواده، وجود روحیه‌ی مسئولیت‌پذیری در زن و شوهر است. آنان باید به این موضوع توجه داشته باشند که در برابر همسر و خانواده مسئول‌اند و باید به وظایف خود عمل کنند. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: أَلَا کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِه‏ ... ِ وَ الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَى أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ فَالْمَرْأَةُ رَاعِیَةٌ عَلَى أَهْلِ بَیْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُم‏...؛ (10) بدانید که همه‌ی شما محافظ [آن چیزی] هستید [که باید از آن محافظت کنید] و [درباره‌ی آن] بازخواست خواهید شد...؛ و مرد، حافظ خانواده‌اش است و درباره‌ی آنها مسئول می‌باشد؛ و زن، حافظ و نگهبان خانواده و فرزندان شوهرش است و درباره‌ی آنها مسئول است...
داشتن احساس مسئولیت بر همه‌ی جنبه‌های زندگی، تأثیری بسزا دارد. اگر زن و شوهر به وظایف شرعی و قانونی خود عمل کنند، زندگی آنها در مسیر مطلوب خویش قرار می‌گیرد و زندگی‌شان رونق می‌یابد.
نظام خانوادگی مطلوب، نظامی است که در آن، هریک از زن و مرد، حدود وظایف خود را بشناسند و در حسن انجام آن بکوشند. انجام وظایف خانوادگی سبب احساس اطمینان و آرامش در همسران می‌شود و ایشان را به زندگی امیدوار می‌سازد. بدین ترتیب، ریشه‌ی هرگونه اختلاف و نزاع برکنده می‌شود. بر عکس، هرگونه کوتاهی در این زمینه، افزون بر پای مال کردن بخشی از حقوق اعضای خانواده، پیامدهای ناگواری خواهد داشت که کمترین آنها، وقوع نزاع و مشاجره و رخت بستن صمیمیت و آرامش از خانواده است. مردی که در برابر مسئولیت‌های خانوادگی سهل‌انگار است و از زیر بار اداره‌ی زندگی شانه خالی می‌کند و با تن‌آسایی، خانواده را در معرض فقر اقتصادی قرار می‌دهد، یا زنی که با کوتاهی در انجام وظایف خویش موجب نارضایتی شوهر می‌شود، در حقیقت، بزرگ‌ترین ضربه را به خوشبختی خانواده وارد می‌سازد.

8. تنظیم درست نقش‌ها و مسئولیت‌ها

از امور مهم در احساس رضایت زوجین از زندگی خانوادگی و سلامت رابطه‌ی زناشویی، تنظیم درست نقش‌ها و مسئولیت‌ها در خانواده است.
در برخی خانواده‌ها، همسران برای گرفتن امتیاز از یکدیگر درگیر تلاش‌های پردامنه‌ای می شوند. این تلاش‌ها به زندگی زناشویی آسیب می‌زند. آنها می‌باید تلاش برای امتیاز خواهی‌های نابخردانه و نادرست را کنار بگذارند. خانواده، همان طور که قرآن کریم می‌فرماید، بر پایه‌ی مهر و محبت و مودت بنا شده است: وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛ (11) «و [خدا] میان شما (همسران) دوستی و محبت قرار داد».
بنابراین برخورد زن و شوهر باید با مهر و محبت باشد نه درگیری و کشمکش و رقابت. این برخوردها می‌باید براساس تنظیم مسئولیت‌ها و تعیین جایگاه زن و مرد در چارچوب نظام یک پارچه‌ی خانواده باشد، نه بر پایه‌ی قدرت‌طلبی و فزون‌خواهی؛ و فقط در این صورت است که زن و مرد به امتیازهای سازنده و لازم خویش دست می‌یابند.
زن و شوهر نه تنها نباید بر سر فزون‌طلبی و امتیازخواهی‌های نابجا با یکدیگر نزاع کنند، بلکه باید هر یک به جایگاه دیگری و امتیازهای مخصوص به وی احترام بگذارد و او را در احساس قدرتمند بودن و رضایت و کفایت یاری کند. کمک هر یک از همسران به دیگری در احساس رضا و قدرتمندی در خانواده، آنان را در استفاده‌ی متعهدانه از امتیازات یاری خواهد کرد.
همسران باید بدانند که احساس هیچ کاره بودن هریک از آنان در خانواده، یک علامت هشدار است. و دیر یا زود، آنان را به سوی قدرت‌طلبی تجاوزکارانه و نافرجام سوق می‌دهد. وقتی همسران بر سر قدرت با هم نزاع می‌کنند آن را به گونه‌ای به کار می‌برند که برای روابط زناشویی زیان‌بخش خواهد بود.

9. مراعات حال و وضعیت یکدیگر

همه‌ی ما در موقعیت‌هایی عصبی، ناراحت یا نگرانیم. در این حالات، حوصله‌ی حرف زدن یا شنیدن کوچک‌ترین اعتراضی را نداریم و با کمترین عاملی ناراحت شده، پرخاش می‌کنیم. برای نمونه، مردها عصرهنگام که خسته به خانه بر می‌گردند یا هنگام درگیری با مشکلات شغلی یا مسائل مالی عصبی و بی‌حوصله‌اند. همچنین زن‌ها پس از انجام کارهای روزانه، یا در ایام عادت ماهانه یا هنگام بارداری، زودرنج و عصبی‌اند و با کوچک‌ترین موضوع ناملایمی از کوره در می‌روند و جر و بحث می‌کنند. زن و شوهرها باید زمان‌های تنگی خُلق همسر را شناسایی کنند و در آن موقعیت‌ها با طرف مقابل مدارا کنند و با او مهربان باشند و از دامن زدن به مسائل تنش‌زا بپرهیزند.
متأسفانه بسیاری از زوج‌ها در انتقال افکار، امیال، احساسات و نیازهای خود به یکدیگر با مشکل رو به رو هستند: خواسته‌هایشان را چنان مطرح می‌سازند که طرف مقابل نمی‌تواند آنها را درک کند؛ عقاید خود را مبهم مطرح می‌کنند. مثلاً زن‌ها چند روز مانده به شروع عادت ماهانه ممکن است عصبی، زودرنج، بی‌حوصله و بی‌نشاط شوند. اکثر خانم‌ها در چنین وضعی به کلی دچار اضطراب می‌شوند و با کوچک‌ترین علتی به جروبحث می‌پردازند. کمردرد و دل درد نیز از مشکلات معمول عادت ماهانه است. پس از آنکه عادت ماهانه‌ی آنها شروع شد، به دلیل خون‌ریزی‌های زیاد، بدنشان دچار کمبود آهن می‌شود. بر اثر کاهش آهن بدن، زن ممکن است دچار خستگی مفرط و کلافگی شود و با کوچک‌ترین حرفی اشک بریزد. به این نکته نیز توجه داشته باشید که خانم‌ها به دلیل تغییرات ناگهانی در هورمون‌های استروژن و پروژسترون بدنشان در این دوره بسیار حساس می‌شوند و حتی ممکن است از شوهرشان بدشان بیاید و دوست نداشته باشند و با او صحبت کنند. در این حالت، مرد باید همسرش را راحت بگذارد و نگران او نباشد؛ زیرا او خود به حالت طبیعی بازخواهد گشت. مرد باید در این مدت با او بسیار مهربان باشد و مراقبت‌های کافی را در حق وی به جای آورد. فقط کمی زمان لازم است که همسرش از این مرحله بگذرد و به حالت طبیعی بازگردد.
نمونه‌ی دیگر، عصبی بودن یکی از زوجین است. در این حالت، طرف دیگر باید بکوشد با درک موقعیت، از عصبانی کردن او بپرهیزد و با سکوت و خویشتن‌داری، او را در مهار هیجان خویش یاری رساند. پس از فروکش کردن خشم و عصبانیت، می‌توان در فرصتی مناسب با همسر خود به گفت و گو نشست و او را از تکرار این گونه برخوردها برحذر داشت. معمولاً اشخاص عصبی در مواقع خستگی و ناراحتی زمینه‌ی بیشتری برای عصبانیت دارند و مراعات حال آنها در این مواقع ضروری‌تر است.
متأسفانه بسیاری از زوج‌ها در انتقال افکار، امیال، احساسات و نیازهای خود به یکدیگر با مشکل رو به رو هستند: خواسته‌هایشان را چنان مطرح می‌سازند که طرف مقابل نمی‌تواند آنها را درک کند؛ عقاید خود را مبهم مطرح می‌کنند.

نمایش پی نوشت ها:
1. جمال الدین محمد خوانساری، شرح غررالحکم، ج1، ص133، ح497.
2. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج6، ص367.
3. محمد بن یعقوب کلینی، کافی ج2، ص107.
4. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج74، ص42.
5. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج8، ص371.
6. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج71، ص4.
7. همان، ج100، ص253.
8. همان، ج65، ص152.
9. محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج20، ص211.
10. ورام بن ابی فراس اشتری، مجموعه ورام، ج1، ص6.
11. روم (30)، 21.

منبع مقاله :
حیدری، مجتبی، (1392)، هوای فاصله سرد است: خداحافظی با اختلافات خانوادگی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله علیه)، چاپ اول.